ROLA REGUŁ FUNKCJONALNYCH W WYKŁADNI PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

22 października 202326 stycznia 2024

OPRACOWANIE EKSPERCKIE ZREALIZOAWANE ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI – CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO PROGRAMU ORGANIZACJI OBYWATELSKICH PROO NA LATA 2018 – 2030.

Streszczenie: Celem artykułu jest wskazanie na rolę reguł funkcjonalnych w wykładni prawa międzynarodowego, analiza statusu prawa międzynarodowego, określenie jego relacji obowiązywania w porównaniu do prawa krajowego, wskazanie na dynamiczny charakter wykładni funkcjonalnej w kontekście prawa międzynarodowego w oparciu o konwencję wiedeńską o prawie traktatów. Autor, przychylający się do heglowskiej szkoły negacji prawa międzynarodowego wskazuje, że wykładnia prawa międzynarodowego ma charakter subiektywny i rozmyty, z uwagi nie tylko na określone w powyższej umowie międzynarodowej terminy ,,cel i przedmiot konwencji”, ponadto, samo prawo międzynarodowe wydaje się nie znajdywać obowiązywania na gruncie czysto prawnym, co przede wszystkim społeczno-politycznym, z uwagi na rozbieżne interesy państw, często niemalże niemożliwą egzekucję sankcji międzynarodowych przez instrumenty prawa międzynarodowego publicznego oraz wybiórczy charakter przystępowania do umów.

Słowa kluczowe: wykładnia prawa, prawo międzynarodowe, wykładnia funkcjonalna, reguły wykładni prawa

1. WPROWADZENIE

Niniejszy artykuł ma na celu scharakteryzować, przedstawić oraz dokonać oceny, jaką reguły funkcjonalne w wykładni prawa międzynarodowego posiadają rolę oraz stopień ważności, jak również sam status prawa międzynarodowego, inherentnie związany z rolą konkretnych reguł interpretacyjnych. Skupiając się na samej problematyce reguł funkcjonalnych znaleźć można rozmaite pojmowania funkcji i teleologii danych przepisów, od Friedricha Karla von Savigny’ego (1779-1861) na Eugeniuszu Waśkowskim (1866-1942) i wielu współczesnych teoretykach wykładni kończąc. Wobec tego, wypracować na potrzeby artykułu należy kompaktową definicję, na podstawie której praca rozumie wykładnię funkcjonalną. Zgodnie z którą reguły funkcjonalne są regułami procesu interpretacji danego przepisu prawa analizując funkcję, jaką prawodawca wybranej jednostce tekstu prawnego przypisał. Autor tekstu korzystał z metody formalno-dogmatycznej (językowej), aksjologicznej (interpretującej za sprawą prawa konkretne wartości). Poniższy tekst związany jest z dyscyplinami nauki prawne oraz filozofią, w szczególności prawem międzynarodowym publicznym, aksjologią oraz teorią i filozofią prawa.

Dyrektywy funkcjonalne, jak to powszechnie wiadomo, stanowią w znacznej większości koncepcji wykładni trzecią grupę dyrektyw interpretacyjnych, zaraz po wykładni językowej (analizującej prawo w ramach kontekstu językowo-semantycznego i językowo-syntaktycznego) oraz systemowej (która ,,bierze pod lupę” dany przepis mając na uwadze jego umiejscowienie w systemie prawa, operując dyrektywami systemowo-strukturalnymi i systemowo-aksjologicznymi). Wskazać należy również, że autor zgodnie ze współczesną metodologią wykładni rozróżnia od siebie pojęcia funkcji (która może być np. stabilizacyjna, ochronna, dynamizująca, porządkująca) od celu (czyli w zasadzie pewnym wyodrębnionym, postulatywnym zamierzeniem do osiągnięcia przez podmiot stanowiący prawo).

Do cech charakterystycznych tej unikalnej gałęzi prawa, jaką jest prawo międzynarodowe należy między innymi to, że traktaty opracowywane i zawierane są zgodnie z autonomiczną procedurą. Konferencje Międzynarodowe i organizacje postępują bowiem według własnych, określonych reguł. Podmiotami prawa międzynarodowego są państwa suwerenne, stąd duże znaczenie posiada wykładnia funkcjonalna oraz subiektywna.

Prawo to określane jest mianem soft law i określenia ,,prawo międzynarodowe” pierwszy raz użył filozof, prawnik i etyk Jeremy Bentham (1748-1832) w 1780 r., z kolei do polskiej jurysprudencji termin ten trafił za pośrednictwem prawnika Franciszka Kasparka (1844-1903). Wcześniej powszechnie używano terminu „prawo narodów” (ang. law of nations, fr. droit de gens, niem. Völkerrecht), które pochodziło z czasów cesarstwa rzymskiego i było tłumaczeniem łacińskiego terminu ius gentium-działu prawa rzymskiego regulującego stosunki prawne obywateli Rzymu z cudzoziemcami. Zanim ustalił się termin „prawo międzynarodowe” (ang. international law, fr. droit international, podczas gdy w języku niemieckim nadal używa się terminu Völkerrecht), tenże dział prawa próbowano określać za sprawą różnorakich, synonimicznych terminów, np. „prawo państw”, „prawo międzypaństwowe”, „prawo międzysuwerenne” czy też „prawo zewnątrzpaństwowe” (Symonides i Bierzanek 1994, s. 12-15).

Z racji ogólnej subiektywności i dynamiczności charakter i status ontyczny (rozumiany jako problem, czy prawo międzynarodowe publiczne istnieje, a jeżeli istnieje, jakimi właściwościami się cechuje, co zawiera, w jakiej relacji do prawa wewnętrznego pozostaje etc.) budził w filozofii państwa i prawa wyraźne kontrowersje, otwierając pole do dyskusji na temat międzynarodowego porządku prawnego. Warto zaznaczyć, na przykładzie poglądów Georga Wihelma Friedricha Hegla (1770-1831) oraz Johna Austina (1790-1859), że negacja prawa międzynarodowego podyktowana może być całkowicie innymi wartościami oraz przekonaniami, jak również podyktowana jest przez postrzeganie prawa sensu largo. John Austin-brytyjski filozof, prawnik i spadkobierca myśli analitycznej oraz pozytywistycznej zauważył bowiem, że norma prawa międzynarodowego jako komunikat językowy jest wypowiedzią niepełną, gdyż nie zawiera sankcji przymusu, co było warunkiem koniecznym funkcjonowania normy prawnej ogólnie (mianowicie, prawo bez sankcji nie jest prawem, bo warunkiem koniecznym istnienia ,,pełnego” pojęcia dla prawa jest prawo mające hipotezę, dyspozycję i sankcję) (Stępień 2010, s. 139-148).

Niemiecki post-kantowski idealista Georg Wilhelm Friedrich Hegel ujmował prawo międzynarodowe jako produkt podmiotów zewnętrznych, z których każde państwo, choć postuluje pewne działanie wspólne, stawia siebie wyżej tych deklaracji i w praktyce dąży do swojego interesu. Taki koncept właściwie nie powinien nikogo dziwić i nie jest szczególnie ,,awangardowy” z uwagi na fakt, że zarówno Hegel jak i wielu filozofów, politologów lub prawników niemieckich w jego czasach należało do grona apologetów absolutystycznej pruskiej monarchii Hohenzollernów i wypowiadało się o aspektach imperialistyczno-militarystycznych ze stosunkowo dużą estymą (Mycielski 1946, s. 35-38).

Powyższy fragment ważny jest dla zrozumienia stanowiska autora, recypującego po części pogląd Hegla, jak i przyjmującego zarazem teorię subiektywistyczną wykładni Hugo Grocjusza (1583-1645) oraz dalszych rozważań w zakresie samych reguł funkcjonalnych. Konstatuje on, że wykładnia prawa międzynarodowego jest właściwie rozszerzeniem aksjologicznych, gospodarczych oraz również politycznych uwarunkowań i interesów podmiotów mających własne, przymusowe prawo wewnętrzne, zatem opiera się (przez uwarunkowania historyczne oraz geopolityczne) na pewnego rodzaju uznaniowości (strona jest związana tym, co sama zaakceptowała), co – choć w sposób ograniczony – decyduje o charakterze oraz dopasowaniu ,,celu i przedmiotu” wspomnianego przez wiedeński porządek konwencyjny.

2. WYKŁADNIA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO – CZĘŚĆ WŁAŚCIWA

Zgodnie z art. 31 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, traktaty należy interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście, oraz w świetle jego przedmiotu i celu (właściwa traktatom wykładnia funkcjonalna). Dla celów interpretacji traktatu kontekst obejmuje, oprócz tekstu, łącznie z jego wstępem i załącznikami porozumienie dotyczące traktatu, osiągnięte między wszystkimi stronami w związku z zawarciem traktatu, każdy dokument sporządzony przez jedną lub więcej stron w związku z zawarciem traktatu, przyjęty przez inne strony jako dokument odnoszący się do traktatu.

Łącznie z kontekstem (mającym ujęcie systemowe) należy brać pod uwagę również każde późniejsze porozumienie między stronami, które dotyczy wykładni traktatu lub stosowania jego postanowień, jak również każdą późniejszą praktykę stosowania traktatu, ustanawiającą porozumienie stron co do jego interpretacji i wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego, mające zastosowanie w stosunkach między stronami. Specjalne znaczenie należy przypisywać wyrazowi wówczas, gdy ustalono, że taki był zamiar stron.

Oczywiście, nawet przyjmując dynamiczną koncepcję wykładni prawa międzynarodowego, zaprzeczając oryginalizmowi – doktrynie interpretacyjnej przy dokonywaniu wykładni funkcjonalnej przepisu prawa, zaznaczającej, że najważniejszy jest tzw. „pierwszy rezultat wykładni”. Nie mniej jednak jak wskazuje literatura coraz częściej ma miejsce odchodzenie od owej koncepcji, nazywanej również wykładnią statyczną (Szpak 2008, s. 73-86).

Pomimo dosyć ,,rozrzedzonego” charakteru prawa międzynarodowego istnieją naturalnie na gruncie doktryny, orzecznictwa wyraźne przeciwwskazania dla nadużycia wykładniczego traktatów w ramach reguł funkcjonalnych, przyjmując bowiem w znaczeniu opisowym prymat interesu podmiotu suwerennego nad normami prawnymi cel i przedmiot okazać się mogą rozmyte, ergo pozostawione zostają do arbitralnego osądu denotacyjnego przez jeden podmiot decyzyjny, co może powodować chaos wywołany multi-kontekstualnością oraz ,,nachodzeniem” na siebie różnych kryteriów interpretacji. Należy zatem stwierdzić, że jednym z ontologicznych, a nawet i aksjologicznych atrybutów systemu prawnego jest jego hierarchiczny układ oraz jednolitość rozumiana jako logiczne, prakseologiczne i aksjologiczne wykluczanie sprzecznych ze sobą norm prawnych lub wyłączania możliwości decyzji stosowania prawa sprzecznych z systemem prawa.

Praktyka tego typu, zgodnie z opinią doradczą Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 1950 r. dla traktatów pokojowych Rumunii, Bułgarii i Węgier, nie może sprzeczna być z literą i duchem traktatów. Doktryna na bazie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka skonstruowała pojęcie ,,wyłaniania się nowego celu” (an emergent purpose) przypadku wykładni Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zgodnie z którym nakreślanie tego co jest celem i przedmiotem przedmiotów traktatu dokonuje się w toku praktyki sądów międzynarodowych (por. Szpak 2008, s. 73-86). Istnieje zatem wypracowana orzeczniczo postulatywna ochrona interesu jak również powstaje pewna metodyczna budowa spójnego, mającego charakter pośredni (instrumentalny), a zarazem pozbawionego przesadnej ścisłości systemu wykładni praw człowieka, niezwykle zbliżona do praktyki prawa precedensowego (common law). Tutaj właśnie znajduje zastosowanie dynamiczny aspekt wykładni prawa, który stara się uwzględniać cel i przedmiot danej organizacji międzynarodowej.

Można stwierdzić zatem, że rola reguł funkcjonalnych w procesie wykładni prawa międzynarodowego jest znacząca i znacznie większa w odniesieniu do wykładni przepisów prawa krajowego, poprzedzona jest jednak standardowo regułami systemowymi i językowymi. Nie mniej pomimo ograniczeń, z całej perspektywy prawa międzynarodowego (na którą trzeba zwrócić uwagę jeżeli mówić o wykładni) ma ona charakter istotnie subiektywny – dotyczy bowiem tylko podmiotów, które mają intencję by związać się traktatem i stać się w rezultacie podmiotami wykładni funkcjonalnej. W teorii prawa wspomina się o konieczności prakseologicznej jednolitego oraz spójnego przedmiotu interpretacji, przy czym naturalnie w prawie międzynarodowym ten przedmiot jest jednolity ale tylko w skali ,,mikro”.

Umowa międzynarodowa jest zdaniem autora konstrukcją, która stanowi pewien łącznik pomiędzy podmiotami suwerennymi w określonym, partykularnym celu, niezależnie od stopnia kompleksowości i rozmiaru regulacji, co należy brać pod uwagę przy ujmowaniu ,,funkcji” przepisów. Oczywiście, każda umowa składa się na pewien ład związany z ogólną teleologią (celowością) prawa międzynarodowego, a wykładnia funkcjonalna sprowadza się tutaj do merytorycznej oraz interpretacyjnej ,,służby” niedookreślonym pojęciom formalnym (sprawiedliwość, równość, suwerenność, wolność, humanitaryzm ale również interesowi faktycznemu konkurujących ze sobą państw. Taki stan rzeczy uniemożliwia zatem przypisanie prawu międzynarodowemu pewnych ,,paradygmatycznych” atrybutów, które stanowią podstawę prawa krajowego (wewnętrznego porządku prawnego). Autor wskazuje, że denotacja (zakres nazwy tego typu pojęć) zmieniał się na przestrzeni dziejów i właściwie nie jest w żaden sposób możliwe precyzyjne odkodowanie tego typu terminów bez odniesienia się do przyjęcia konkretnych, zewnętrznych wobec systemu prawa wartości oraz wzorców interpretacyjnych. Wolność, równość, czy sprawiedliwość, jak dobrze wiadomo, na przestrzeni dziejów było bowiem motorem napędowym wielu przeciwstawnych sobie ideologii oraz doktryn polityczno-prawnych. Istotne jest zatem, co materialnie ,,wypełnia” treść owych pojęć.

Dosyć istotnym czynnikiem który pomaga określić zakres wspomnianych wcześniej ,,formalnych” pojęć oraz utrzymać system prawa międzynarodowego publicznego w ramach w miarę możliwej jednolitości są zasady prawa, stanowiące pewien kanon aksjologiczny oraz interpretacyjny w ramach konkretnej gałęzi prawa, w tym również prawa regulującego stosunki pomiędzy autonomicznymi państwami z własnym, arbitralnym oraz jednolitym krajowym porządkiem prawnym.

Zasady prawa międzynarodowego, o których mowa, są normami prawnymi szczególnego rodzaju ze względu na swoje znaczenie, moc obowiązującą, tryb uzyskania tej mocy oraz zmiany, które właściwe są przede wszystkim dla międzynarodowego obrotu prawnego. Mają charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens). W doktrynie prawa międzynarodowego publicznego, jak do tej pory, nie powstał jednolity, wyczerpujący katalog podstawowych zasad prawa międzynarodowego – szczególne znaczenie mają jednak dwa dokumenty:

Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 2625 (XXV) z 24 października 1970 r.)
Akt Końcowy KBWE z 1 sierpnia 1975 r., (tzw. Akt Helsiński) – Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między Państwami uczestniczącymi.

W ramach aktu KBWE, wyróżnić można następujące zasady opracowane w ramach powyższej deklaracji (patrz: Akt Końcowy Komisji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z dnia 1 sierpnia 1975r. ):

A) zasada suwerennej równości i poszanowania praw wynikających z suwerenności,

B) zasada powstrzymania się od groźby użycia siły lub jej użycia,

C) zasada nienaruszalności granic,

D) zasada integralności terytorialnej państw,

E) zasada pokojowego załatwiania sporów,

F) zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne,

G) zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań,

H) zasada równouprawnienia i prawa narodów do samostanowienia,

I) zasada współpracy między państwami,

J) zasada wykonywania w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.

Z kolei zgodnie z drugim aktem, tj. rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ, w ramach dbałości o zasady prawa międzynarodowego państwa w ich stosunkach międzynarodowych, powinny powstrzymać się od groźby lub użycia siły przeciw integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa lub w inny sposób niezgodny z celami Narodów Zjednoczonych, powinny regulować ich spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, by pokój międzynarodowy, bezpieczeństwo i sprawiedliwość nie zostały naruszone, mają wyraźny obowiązek niemieszania się w sprawy należące do wewnętrznej jurysdykcji jakiegokolwiek państwa, współdziałania ze sobą, wykonywania w dobrej wierze zobowiązań zaciągniętych przez nie, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych (patrz: Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 2625(XXV) z 24 października 1970 r.).

Postrzegając prawo nie tylko z perspektywy tworzenia i wykładni, ale też obowiązywania (jak również arbitralności władzy zwierzchniej wyznaczającej, które prawo ma obowiązywać) należy zauważyć, że nie każde państwo jest stroną Konwencji Wiedeńskiej, która wyznacza pewien dogmatyczny kanon kryteriów interpretacyjnych wykładni funkcjonalnej, tak jak nie każde państwo jest stroną Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1953 r. Jako skrajny przykład posłużyć może fakt, że państwa, które na arenie międzynarodowej oskarża się o nagminne łamanie praw człowieka oraz tendencje do wywoływania agresji lub nacisku politycznego (Chińska Republika Ludowa, Federacja Rosyjska, także Stany Zjednoczone Ameryki Północnej) nie są obecnie związane postanowieniami Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r., zatem niezależnie od stanu faktycznego, nie można za pomocą właściwego instrumentu – statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego stosować wobec nich norm i potencjalnych sankcji.

3. PODSUMOWANIE

W związku z powyższym, jurydyczny wymiar wykładni funkcjonalnej, pomimo wyraźnych i dostrzegalnych ograniczeń, jest znaczący, ale w granicach uznaniowości tego co jest ,,funkcją” i co stanowi ,,cel” – częściowo na poziomie I stopnia (ograniczona nadinterpretacja dla podmiotów które reguły obowiązują) oraz całkowicie na poziomie II stopnia (państw poza regułami konwencyjnymi), bowiem państwo samo może zdecydować, czy związać się postanowieniami wybranych konwencji.

Aby uściślić tezy autora, warto spojrzeć na zakres obowiązywania wybranej powszechnie obowiązującej regulacji krajowej jak na zbiór logiczny, który zakresowo zawiera wszystkie dostępne elementy z uniwersum desygnatów na przykładzie następującego kwantyfikatora ogólnego: ,,dla każdego obywatela zamieszkującego Rzeczpospolitą Polską znajdują zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego”. To rozumowanie stara się pośrednio ukazać pewną perspektywę podmiotowości prawno-międzynarodowej – podmiotem prawa krajowego jest osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna, której osobowość przyznaje się na bazie ustaw szczególnych etc. Te trzy typy łączy zależność formalna i praktyczna od arbitralnego ośrodka, jakim jest prawodawca (niezależnie od tego czy mowa o prawodawcy w znaczeniu instytucjonalnym, materialnym, racjonalnym i tym podobne).

Z kolei, podmiotem prawa międzynarodowego są państwa, narodowości, strony walczące, podmioty sui generis oraz podmioty suwerenne-bezpaństwowe, pozostające w ciągle dynamicznej oraz zdecentralizowanej relacji w kształtowaniu swoich interesów i stosunków prawnych. Jednocześnie prawo międzynarodowe (a w tym jego wykładnia sensu largo, w której sensu stricto znajduje się również wykładnia funkcjonalna) jest w pewnym sensie ,,zanieczyszczone” naciskiem politycznym oraz gospodarczym oraz – w wymiarze teoretycznym – niestabilne, ponieważ w każdej chwili podmiot może dążyć do rezygnacji z regulacji.

Naturalnie rzecz biorąc, retoryka ,,zanieczyszczenia” prawa czynnikami pozaprawnymi takimi jak normy moralne, społeczne, polityczne, środowiskowe, a nawet i estetyczne również odnajdzie pewne zastosowanie na gruncie prawa krajowego (metazasady, klauzule generalne odsyłające interpretatora do zbioru wartości innych niż te ulokowane na gruncie wewnątrzprawnym). Zatem w prawie międzynarodowym w pewnym sensie nie występuje coś takiego jak ,,czysty” prawodawca, bowiem prawodawcami są podmioty-prawodawcy własnych, autonomicznych porządków wewnętrznych. Podmiot prawa krajowego (przykładowo osoba fizyczna) nie może chociażby zdecydować, że rezygnuje z ,,możliwości” stosowania wobec niego przepisów i norm Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego, Ordynacji podatkowej, Kodeksu spółek handlowych et cetera i nie jest w stanie stworzyć własnych, generalno-abstrakcyjnych norm między sobą a – przykładowo – grupą dziewięćdziesięciu sześciu osób, ponieważ naturalnie podlega ośrodkowi władzy zwierzchniej. W prawie międzynarodowym występuje możliwość takiej sytuacji, choć w praktyce jest ona ograniczona przez różnorakie czynniki determinujące taką a nie inną postawę podmiotu prawa międzynarodowego publicznego.

Wychodząc minimalnie poza prawniczy charakter artykułu, jeżeli założyć prawdopodobieństwo nacisku międzynarodowego na to, aby państwo nie wycofywało się z umowy międzynarodowej, możemy mówić nie o reakcji jednego ośrodka, a o reakcji zsumowanych interesów poszczególnych państw i zbiorowości. Co więcej, reakcji prawnie wątpliwej w ramach poszanowania suwerenności i niezależności, o których doniośle wypowiada się multum konwencji międzynarodowych. Prawo międzynarodowe jawi się zatem jako pewien postulat ideologiczny, który pomimo niewątpliwego istnienia całej masy mechanizmów jurydycznych (sądownictwo, akty normatywne, autonomiczna dyscyplina naukowa i literatura przedmiotu) nie ma zdaniem autora charakteru prawa sensu stricto.

BIBLIOGRAFIA

Źródła Prawne:

Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów, sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439).

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona protokołem nr 2 (dz. U. Z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.).

Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 2625(XXV) z 24 października 1970 r.

Akt Końcowy Komisji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z dnia 1 sierpnia 1975 r.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1805 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1540 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1526 z późn. zm.).

Literatura:

Symonides J.

1994 Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa.

Mycielski, A.

1946 Historia filozofii prawa, Wrocław.

Stępień M.

2010 Pozytywny niepozytywizm prawa międzynarodowego publicznego, Wrocław.

Szpak A.

2008 O wykładni międzynarodowego prawa traktatowego i zwyczajowego (z uwzględnieniem międzynarodowego prawa humanitarnego), Poznań.

THE ROLE OF FUNCTIONAL RULES IN THE INTERPRETATION OF INTERNATIONAL LAW

Abstract: The aim of the article is to indicate the role of functional rules in the interpretation of international law, to analyse the status of international law, to define its validity relation in comparison with national law, to indicate the dynamic character of functional interpretation in the context of international law based on the Vienna Convention on the Law of Treaties. The author, who adheres to the Hegelian school of negation of international law, points out that the interpretation of international law has a subjective and blurred character, due not only to the terms defined in the above mentioned international agreement, „the aim and the object of the convention”, moreover, international law itself does not seem to find validity on purely legal grounds, but primarily on socio-political grounds, due to the divergent interests of states, the often almost impossible enforcement of international sanctions by instruments of public international law and the selective character of accession to agreements.

Keywords: international law, interpretation of law, functional interpretation, rules of interpretation of law

dr Mariola Bartusek, Śląski Uniwersytet Medyczny

MARCIN DUDEK

Uniwersytet Zielonogórski

MONOKRATYCZNY MODEL SPRAWOWANIA WŁADZY WYKONAWCZEJ W STANACH ZJEDNOCZONYCH AMERYKI A PREZYDENCJALNY SYSTEM EGZEKUTYWY W FEDERACJI ROSYJSKIEJ

Streszczenie: W niniejszym artykule porównano sposób sprawowania władzy wykonawczej w Stanach Zjednoczonych Ameryki a system egzekutywy w Federacji Rosyjskiej. Władza wykonawcza w systemie monokratycznym jest sprawowana przez jednoosobowy organ. Nie ma w jej ramach żadnych podziałów wewnętrznych. Nie występuje żaden samodzielny, kolegialny organ posiadający kompetencje wykonawcze. Osoby kierujące poszczególnymi działami administracji, są tylko organami pomocniczymi. Nie odpowiadają politycznie przed parlamentem, a ich powołanie na stanowisko zależy głównie od zaufania organu np. (monarchy lub prezydenta). Natomiast system prezydencjalny wiąże się z prezydencko-parlamentarnym systemem rządów. Funkcjonuje on w bardzo wielu krajach m.in. we Francji, na Litwie i w Ukrainie. Omówiłem go na przykładzie Rosji.

Słowa kluczowe: Stany Zjednoczone Ameryki, Federacja Rosyjska, władza wykonawcza, system monokratyczny

1. WPROWADZENIE

Przyglądając się ustrojom obowiązującym w Stanach zjednoczonych Ameryki (dalej: USA) i w Federacji Rosyjskiej, można założyć, że w obu tych krajach obowiązuje prezydencjalny model sprawowania władzy wykonawczej. Takie przypuszczenie uzasadnia fakt, że w obu tych krajach najważniejszą osobą w państwie, posiadającą największe kompetencje jest prezydent. Po głębszej jednak analizie konstytucyjnej i komparatystycznej można dojść do wniosku, że w obu tych państwach występują odmienne modele sprawowania władzy wykonawczej.

W USA obowiązuję model monokratyczny. Władza wykonawcza w tym systemie jest sprawowana przez jednoosobowy organ. Nie ma w jej ramach żadnych podziałów wewnętrznych. Nie występuje żaden samodzielny, kolegialny organ posiadający kompetencje wykonawcze. Osoby kierujące poszczególnymi działami administracji, są tylko organami pomocniczymi, nie odpowiadają politycznie przed parlamentem, a ich powołanie na stanowisko zależy głównie od zaufania organu (np. monarchy lub prezydenta) (Banaszak, 2017, s. 500).

W Federacji Rosyjskiej występuje zaś prezydencjalny model sprawowania władzy wykonawczej. W systemie tym w przeciwieństwie do systemu amerykańskiego mamy dualistyczną egzekutywę. Model ten wiąże się z prezydencko-parlamentarnym systemem rządów. Występuje on w też m.in. we Francji, na Litwie i w Ukrainie (Banaszak 2012, s. 409).

2. MONOKRATYCZNY MODEL SPRAWOWANIA WŁADZY WYKONAWCZEJ W STANACH ZJEDNOCZONYCH AMERYKI

Władzę wykonawczą w USA sprawuje prezydent. Jego pozycja ustrojowa została po raz pierwszy określona w art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki z dnia 17 września 1787 roku (dalej: Konstytucja USA). Struktura tej władzy jest monokratyczna, a wszystkie jej części składowe, niezależnie od kompetencji i samodzielności ustawowej, podlegają władzy prezydenta, który jest ich zwierzchnikiem (Sarnecki 2013, s. 118).

Kadencja Prezydenta trwa cztery lata. Początkowo liczba kadencji była nieograniczona. Możliwe jest tylko dwukrotne piastowanie tego stanowiska przez tę samą osobę. Pierwszy Prezydent USA Jerzy Waszyngton wybrany na tę funkcje po raz trzeci, odmówił przyjęcia urzędu, twierdząc że to niedemokratyczne. Skutkiem jego decyzji, było utworzenie się niepisanej praktyki konstytucyjnej. Zasada ta obowiązuje bez względu na to, czy prezydent uzyska reelekcje pod koniec swojej pierwszej kadencji, czy też gdy zostanie wybrany na urząd prezydenta po przerwie, podczas której urząd ten pełniła inna osoba. Jedynie wiceprezydent, który przejął funkcje prezydenta i sprawował ją krócej niż dwa lata, ma prawo jeszcze dwukrotnie ubiegać się o ten urząd. W 1947 roku zasadę tą uregulowano i przyjęto poprawkę do Konstytucji, było to pokłosiem rządów Franklina Delano Roosevelta, który był wybrany na ten urząd aż czterokrotnie. Zmarł on w 1945 roku, na początku sprawowania swojej czwartej kadencji (Maciejewski 2015, s. 578).

Prezydentem może zostać osoba, która ukończyła 35 lat, urodziła się w Stanach Zjednoczonych i stale w nich zamieszkuje od co najmniej 14 lat, nie była skazana za udział w rebeliach i insurekcjach przeciwko Stanom Zjednoczonym lub nie była skazana za to, że będąc funkcjonariuszem państwa przyjmowała korzyści materialne. Prezydent Stanów Zjednoczonych jest wybierany w wyborach pośrednich.

Wybory prezydenckie odbywają się w pierwszy wtorek po pierwszym poniedziałku listopada (czyli pomiędzy 2 a 8 listopada). W tym dniu wybiera się elektorów, którzy tworzą Kolegium Elektrów. Organ ten składa się z 538 członków. Jest on równy liczbie kongresmenów i senatorów plus trzech przedstawicieli Dystryktu Kolumbii, który nie jest stanem, nie ma reprezentacji w parlamencie federalnym, ale wybiera tylu elektorów ilu mógłby, gdyby był stanem. Wybraną na urząd prezydenta zostaje osoba, która uzyskała bezwzględną większość głosów elektorskich, czyli 270. To znaczy, że wynik wyborów znamy już w listopadzie, ponieważ bardzo łatwo obliczyć w ilu stanach wygrał dany kandydat i ile w związku z tym zapewni mu to głosów elektorskich. Kandydat, który wygra w danym stanie, zdobywa wszystkie głosy przypadające dla tego stanu. Elektorzy mają obowiązek zagłosować, na kandydata, który w ich stanie wygrał. Oficjalny wybór prezydenta przez elektorów odbywa się w grudniu. Elektorzy wybrani w poszczególnych stanach spotykają się w stolicach swoich stanów w pierwszy poniedziałek po drugiej środzie grudnia (czyli pomiędzy 13 a 19 grudnia) i tam głosują, a wyniki przesyłają do Przewodniczącego Senatu. Ten zwołując wspólne posiedzenie Izby Reprezentantów i Senatu, oblicza oddane głosy i informuje, który z kandydatów uzyskał wymaganą liczbę głosów. Jeżeli żaden z kandydatów, nie zdobyłby wymaganej większości głosów, wyboru dokonuje Izba Reprezentantów. Głosuje ona poszczególnymi stanami reprezentowanymi przez delegacje do Izby Reprezentantów. Każdemu stanowi przysługuje jeden głos, niezależnie od liczby reprezentantów danego stanu w Izbie Reprezentantów. Wyboru dokonuje się spośród kandydatów, którzy uzyskali kolejno największą liczbę głosów elektorskich. Wymagane jest uzyskanie 26 głosów, co stanowi wartość bezwzględną liczby wszystkich stanów. Równocześnie dokonuje się wyboru wiceprezydenta. Tryb, wymogi i kryteria są bardzo podobne. Ważną różnicą jest fakt, że gdy elektorzy nie są w stanie dokonać wyboru wiceprezydenta, kompetencje tą przejmuje Senat. Senatorowie jednak głosują indywidualnie a nie stanami (Sarnecki 2013, s. 119-120). System elektorski ma jednak swoje wady. Zdarza się bowiem, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym, uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała właśnie miejsce podczas wyborów w 2016 roku gdzie kandydatka na urząd prezydenta Hillary Clinton uzyskała o prawie 3 milionów więcej głosów wyborców, niż zwycięzca – Donald Trump.

Podczas wyborów prezydenckich w 2000 roku o zwycięstwie w wyborach zadecydował tylko jeden stan, Floryda. Prezydent George W. Bush mimo, że uzyskał mniej głosów w całym kraju, to jednak zdobył o 537 głosów w stanie Floryda i to przesądziło o jego zwycięstwie głosowaniu elektorskim nad jego oponentem Albertem Gore’em.

Prezydent zgodnie z Konstytucją USA:

jest głównodowodzącym armii, jak również powołanej do służby Stanów Zjednoczonych milicji poszczególnych stanów;
stosuje prawo łaski;
zawiera traktaty za radą i zgodą Senatu;
powołuje za radą i zgodą Senatu, na stanowiska ambasadorów, sędziów i innych funkcjonariuszy USA, a także obsadza je tymczasowo, gdy nie obraduje;
kieruje do Kongresu Orędzia;
może zwoływać lub odraczać w pewnych nadzwyczajnych okolicznościach posiedzenia izb Kongresu;
zapewnia ściśle wykonywanie ustaw;
wystawia akty nominacyjne (Pułło 1997, s. 44).

Jednak, aby w pełni przedstawić funkcje Prezydenta USA nie można jedynie ograniczyć się do wymienienia, wyżej wymienionych, wyraźnych i konkretnych kompetencji konstytucyjnych. Należy odwołać się do bardzo rozpowszechnionego podziału tych funkcji na:

funkcje Prezydenta USA jako promotora ustawodawstwa;
funkcje Prezydenta USA jako egzekutora ustaw i szefa administracji federalnej;
funkcje Prezydenta USA jako kierownika polityki zagranicznej;
funkcje Prezydenta USA jako głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi USA;
funkcje nominacyjne Prezydenta USA, co w rozwiązaniach konstytucyjnych wychodzi poza sferę władzy wykonawczej;
prawo ułaskawień.

Prezydent posiada prawo inicjatywy ustawodawczej. Swoją działalność jako promotora ustaw realizuje w trojaki sposób. Po pierwsze, może on wystąpić z orędziem do Kongresu. Prezydent przedstawia swoje przesłanie na temat państwa oraz projekty propozycji ustawodawczych. Nie oznacza to, że te projekty zostaną uchwalone. Są one rozpatrywane przez Kongres, ale prezydent ma prawo angażowania się w dalszy proces ustawodawczy, a jego urzędnicy federalni mają prawo do brania udziału w pracach komisji i podkomisji. Jeżeli prezydent nie będzie czuwał nad przebiegiem prac legislacyjnych to jego nawet korzystne projekty dla państwa i obywateli nie zostaną uchwalone. Aby temu zapobiec we wszystkich departamentach rządowych działają specjalne komórki do spraw współpracy z parlamentem.

Po drugie, prezydent ma prawo do zawetowania ustawy. Oczywiście nie musi korzystać z tego uprawnienia, wystarczy, że zagrozi użyciem swojej proregatywy. Jego działanie może skłonić parlament do określonych ustępstw i kompromisów.

Warto podkreślić, że weto ustawodawcze może dotyczyć tylko całości projektu. Nie może być to weto selektywne i obejmować tylko wybranych fragmentów. Jest to środek ustawodawczy bardzo rzadko w stosowany przez prezydenta, jednak jeżeli już zostanie on użyty to jest on bardzo skuteczny, ponieważ około 7 % zawetowanych ustaw udaje się Kongresowi ponownie uchwalić.

Po trzecie, prezydent współpracuje z członkami Kongresu. Są to zaufani parlamentarzyści, często pochodzący z tej samej partii co prezydent.

Prezydent pełni role egzekutora ustaw i szefa administracji federalnej. W jej ramach występują takie organy jak:

wiceprezydent – jest to drugi w kolejności najważniejszy urząd polityczny w państwie. Konstytucja USA nic nie stanowi o roli wiceprezydenta w mechanizmie działania władzy wykonawczej. Konstytucja, oprócz przepisów regulujących jego wybór, określa, że w sytuacji śmierci prezydenta lub złożenia go z urzędu, wiceprezydent zostaje prezydentem. Natomiast w innych przypadkach, gdy prezydent nie może sprawować swojego urzędu, to wiceprezydent pełni obowiązki prezydenta. Z kolei opróżnienie urzędu wiceprezydenta, powoduje, że prezydent musi za zgodą parlamentu mianować nowego wiceprezydenta, który nie będzie pochodził z wyborów powszechnych. Rola wiceprezydenta jest całkowicie zależna od woli prezydenta, który może w pewnym zakresie wciągnąć go w kierowanie państwem i w proces realizacji ustaw lub odsunąć go zupełnie od spraw publicznych (Sarnecki 2013, s. 125-136). Do 1804 r. wiceprezydentem zostawała osoba, która zajęła drugie miejsce w wyborach na urząd prezydenta. Jednak, z uwagi na różnice polityczne, od tego czasu przeprowadza się oddzielne, ale równoległe wybory na wiceprezydenta. Kandydata na ten urząd wskazuje kandydat na prezydenta. Na wiceprezydenta może kandydować osoba, która posiada bierne prawo wyborcze w wyborach prezydenckich.

W przeciwieństwie do urzędu prezydenta, urząd wiceprezydenta może być nieobsadzony. Do czasu uchwalenia XXV poprawki do Konstytucji USA, w przypadku zwolnienia urzędu prezydenta (który obejmował wiceprezydent) lub w przypadku zwolnienia urzędu wiceprezydenta, urząd ten pozostawał do końca bieżącej kadencji nieobsadzony – nie przewidywano żadnej możliwości uzupełnienia wakatu. Gdyby w takim przypadku doszło do śmierci lub ustąpienia prezydenta, zastosowanie miałaby tzw. linia sukcesji prezydenckiej, ale nigdy nie doszło do takiej sytuacji.

W przypadku, gdyby prezydent był niezdolny do sprawowania swoich obowiązków, powinien złożyć, na ręce spikera Izby Reprezentantów i przewodniczącego pro tempore Senatu, list, w którym cedowałby swoje prerogatywy na ręce wiceprezydenta. Po ustaniu niezdolności powinien złożyć list na ręce tych samych adresatów o jej ustaniu. Ostatni raz mieliśmy taką sytuację w dniu 19 listopada 2021 r. Obecnie urzędujący Prezydent Joe Biden przechodził zabieg kolonoskopii wymagający pełnego znieczulenia. W związku z tym urząd pełniącego obowiązki prezydenta pełniła Wiceprezydent USA Kamala Harris, czyniąc siebie pierwszą kobietą na tym stanowisku.

W innych przypadkach to gabinet może uznać go za niezdolnego do czasowego pełnienia obowiązków. Jednakże, muszą być do tego spełnione odpowiednie warunki, co ma uniemożliwić nielegalne działania.

Wiceprezydent z urzędu jest przewodniczącym Senatu USA, w głosowaniu bierze jednak udział jedynie w wypadku równego podziału głosów w celu przełamania remisu. Nie prowadzi też obrad na co dzień, zastępuje go przewodniczący pro tempore Senatu.

departamenty i ich szefowie – są to organy tworzone w drodze ustaw, odpowiadające europejskim ministerstwom i ministrom. Obecnie istnieje 15 departamentów;
niezależne agencje wykonawcze – to zbiorowa nazwa dla różnie nazywających się organów, zarządzającym pewnym zakresem spraw, które nie są włączone do departamentów. Podlegają one jednak prezydentowi. Są one powoływane w drodze ustaw. Są to organy monokratyczne o jednoosobowym kierownictwie i działalności. Przykładem takich agencji są NASA, CIA;
niezależne komisje regulujące – są to organy niezależne od departamentów, ale w pewnym stopniu są podporządkowane prezydentowi. Są to z reguły organy kolegialne powoływane w drodze ustawy. Komisje takie mają prawo wydawania przepisów prawnych w zakresach zarządzanych przez nie spraw oraz rozstrzygania sporów. Przykładem takich organizacji są The Interstate Commerce Commission, The Federal Trade Commision, National Labor Relations Board;

Wszystkie wyżej wymienione organy działają w zakresie władzy wykonawczej. Są w pełni podporządkowane prezydentowi (z pewnym wyjątkiem, wynikającym z ustaw, a dotyczącym niezależnych komisji regulujących). Prezydent może żądać od kierowników departamentów, pisemnych opinii, w każdej sprawie dotyczących tych urzędów.

Prezydent posiada swój gabinet. Jest to amerykański odpowiednik rady ministrów. Nie posiada on jednak takich kompetencji jak w systemach dualistycznej egzekutywy. Ciało to nie jest uregulowane w konstytucji, nie posiada żadnych kompetencji i nie podejmuje formalnych uchwał. Jest to organ opiniodawczy. Jest to zebranie wszystkich kierowników departamentów, zwykle też z wiceprezydentem. Oczywiście to prezydent określa skład gabinetu i często w tych spotkaniach biorą udział także inni funkcjonariusze, zwłaszcza gabinetu i często w tych spotkaniach biorą udział także inni funkcjonariusze, zwłaszcza wcześniej wspomnianych agencji czy komisji. Prezydent nie ma obowiązku zwoływania takich posiedzeń.

Przejawy zwierzchnictwa prezydenta są bardzo silne. To on mianuje wszystkich funkcjonariuszy Stanów Zjednoczonych, utworzonych przez ustawy, chyba że Konstytucja USA stanowi inaczej. Prezydent w ten sposób mianuje kilkadziesiąt tysięcy osób. Prezydent naturalnie może dymisjonować osoby pełniące te funkcje. Prezydent może wydawać wiążące te organy dyrektywy, wytyczne i polecenia. Prezydent sprawuje kontrole nad funkcjonowaniem tej administracji. Ma prawo żądać sprawozdań i informacji, dokonywać inspekcji. Nie są to uprawnienia wyraźnie uregulowane przez Konstytucje USA, ale wynikające z monokratycznej struktury egzekutywy i troski o zapewnienie rzetelnego wykonania ustaw. Prezydent może zmieniać rozstrzygnięcia podejmowane przez podporządkowane mu organy. Nie może to jednak naruszać praw osób trzecich. Prezydent może również wyłączać kierowników organów, według swojego uznania i przejąć ich uprawnienia. Warto również wspomnieć o uprawnieniu prezydenta do wydawania przepisów prawnych (Sarnecki 2013, s. 125-136). Uprawnienie to nie jest wyraźnie stwierdzone w Konstytucji USA. Rozwijało się jednak od początków istnienia USA i cieszyło z reguły poparciem Sądu Najwyższego USA. Prezydent ma prawo wydawać rozporządzenia na podstawie upoważnienia ustawy oraz zarządzenia wydawane w sprawach wewnętrzno-organizacyjnych i proceduralnych wydawanych bez upoważnienia ustawy.

Prezydent pełni funkcje kierownika w sferze polityki zagranicznej. Prezydent ma prawo do zawierania umów międzynarodowych oraz do mianowania ambasadorów i konsulów oraz przyjmowania ambasadorów państw obcych. Istotnym uprawnieniem jest możliwość wysyłania przez Prezydenta zagranicznych misji złożonych z jego osobistych przedstawicieli. Prezydent wykonuje swoje kompetencje związane z polityką zagraniczną z wykorzystaniem już wcześniej wymienionych środków jego działania.

Prezydent jest głównodowodzącymi armii i floty. Prezydent ma prawo wydawać rozkazy operacyjne Siłom Zbrojnym USA zarówno w czasie pokoju, jak i wojny. Może mianować i zwalniać dowódców. Prezydent nie musi wykonywać tych kompetencji samodzielnie, może je przekazywać odpowiednim dowódcom. Funkcja głównodowodzącego obejmuje również milicje stanowe, gdy powołane zostaną do służby Stanom Zjednoczonym. Prezydent ma prawo także do mianowania oficerów.

Są jednak takie uprawnienia Prezydenta, które wychodzą poza zakres działania egzekutywy. Prezydent ma prawo do mianowania sędziów Sądu Najwyższego USA oraz sędziów sądów niższych instancji. Prezydent nie ma możliwości odwołania sędziów, ponieważ sędziowie sprawują swoje urzędy dożywotnio.

Konstytucja USA przyznaje Prezydentowi również prawo ułaskawienia, czyli prawo zawieszenia i darowania kary za przestępstwa przeciwko USA. Warto podkreślić, że w związku z tym uprawnieniem prezydent nie staje się organem sprawującym wymiar sprawiedliwości. Prawo łaski nie może być zastosowane wobec sprawy wszczętej w procedurze impeachment.

Prezydent mimo, ze jest organem monokratycznym, nie jest w stanie wszystkich swoich funkcji wykonywać osobiście. Ma on prawo w drodze rozporządzenia ustanowić urząd wykonawczy. Prezydent określa również strukturę tego urzędu oraz powołuje odpowiednich funkcjonariuszy. W skład tego urzędu wchodzą takie komórki jak, Urząd Białego Domu, Biuro Zarządzania i Budżetu, Krajowa Rada Bezpieczeństwa oraz Rada Doradców Ekonomicznych. W urzędzie wykonawczym swoje zadania wykonują najczęściej politycy, oraz najbardziej zaufani i zaprzyjaźnieni współpracownicy Prezydenta. Jest to więc organ strategiczno-polityczny (Sarnecki 2013, s. 125-136).

Prezydent z racji taki silnej pozycji, nie jest jednak organem autorytarnym i może za podejmowane działania zostać postawiony w stan odpowiedzialności Konstytucyjnej w trybie impeachmentu (to impeach oznacza, zakwestionować, oskarżyć). Instytucja ta wywodzi się z angielskiej tradycji parlamentarnej i oznacza postawienie w stan oskarżenia przed parlamentem. Konstytucyjne przepisy dotyczące regulują, że Izba Reprezentantów dysponuje wyłącznym prawem stawiania w stan oskarżenia przed Senatem osób piastujących wyższe urzędy. Senatorowie zwołani w tej kwestii na specjalne posiedzenie składają przysięgę lub oświadczenie, a w przypadku oskarżenia prezydenta posiedzeniu przewodniczy Prezes Sądu Najwyższego USA. Skazujące orzeczenie wymaga większości 2/3 obecnych na posiedzeniu senatorów. W tym trybie nie można orzec kary surowszej, niż usunięcie z zajmowanego urzędu oraz pozbawienie prawa do przyjęcia i pełnienia w służbie USA jakiejkolwiek funkcji honorowej lub odpłatnej. Osoba skazana w trybie odpowiedzialności konstytucyjnej nie jest wyłączona z poniesienia odpowiedzialności karnej lub cywilnoprawnej. Instytucja impeachment’u jest środkiem odpowiedzialności konstytucyjnej, posiadająca jednak incydentalny charakter. Procedura ta nie może być stosowana zbyć często i pochopnie, aby nie doprowadzić do paraliżu władzy wykonawczej (Osiński 2000, s 37-39).

Ostatnim przypadkiem wszczęcia procedury impeachmentu było oficjalne postawienie przez Izbę Reprezentantów Stanów Zjednoczonych 45 prezydenta Donalda Trump’a, w stan oskarżenia w następstwie ataku demonstrantów na Kapitol 6 stycznia 2021 roku. Działania poprzedzające impeachment 45. prezydenta Stanów Zjednoczonych poprzedziła Spiker Izby Reprezentantów, Nancy Pelosi nawołując do Wiceprezydenta Mike Pence’a, aby ten niezwłocznie wykorzystał moc XXV poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych, spotkało się to jednak z odmową. Wnioskująca Partia Demokratyczna przedstawiła zarzuty, argumentując, że „zdradził zaufanie jako prezydent, wyrządzając jawną krzywdę obywatelom Stanów Zjednoczonych”. Dokument wszczynający oficjalnie tę procedurę został złożony 11 stycznia 2021 r. Według sformułowanych zarzutów impeachment’u, Donald Trump popełnił zbrodnie i wykroczenia, przez celowe podżeganie do przemocy przeciwko władzom Stanów Zjednoczonych. Donald Trump został postawiony w stan oskarżenia 13 stycznia 2021. Za rezolucją głosowało 232 członków izby niższej Kongresu, 197 było przeciw. Wniosek poparli wszyscy 222 kongresmeni Partii Demokratycznej i 10 reprezentantów Partii Republikańskiej. 13 lutego 2021 Donald Trump został uniewinniony z zarzutu podżegania do przemocy przeciwko władzom Stanów Zjednoczonych. Wniosek nie osiągnął wymaganej większość 2/3 głosów w stuosobowym Senacie. 57 senatorów głosowało za skazaniem, 43 było przeciwko. „Za” głosowali wszyscy senatorowie Partii Demokratycznej i niezależni oraz 7 senatorów Partii Republikańskiej. Donald Trump jest czwartym prezydentem Stanów Zjednoczonych, wobec którego wszczęto śledztwo w sprawie impeachment’u i trzecim, który został oficjalnie postawiony w stan oskarżenia. Poprzednimi byli Andrew Johnson w 1868 roku, Richard Nixon w 1974 roku (ustąpił ze stanowiska przed głosowaniem nad impeachmentem) i Bill Clinton w 1998 roku.

Pozycje ustrojową egzekutywy, regulują oprócz Konstytucji USA, także ustawy Kongresu, zwyczaje konstytucyjne oraz orzeczenia Sądu Najwyższego USA dotyczące stosowania Konstytucji USA, które są jej podstawowym źródłem elastyczności. Rzeczywistą pozycje Prezydenta w państwie wyznaczało i wyznacza wiele czynników takich jak: konstrukcja teoretyczna omawianej instytucji, kwestie gospodarcze, polityka zagraniczna, oraz cechy osobowości poszczególnych prezydentów składające się na styl prezydentury (Osiński 2000, s. 15).

Ważną kwestią każdego ustroju jest to, czy realizuję on zasadę podziału i równowagi władz. Zasada ta funkcjonuje w myśli ustrojowej już od czasów Arystotelesa. Rozpowszechniona została przez Johna Locke i Charlesa Montesquieu w XVII i XVIII wieku. Powstawała ona w czasach nowożytnych jako przeciwieństwo władzy absolutnej (Garlicki 2014, s. 72). Zasada ta polega na tym, że trzy najważniejsze władze państwowe są od siebie niezależne, ale jednocześnie mocno na siebie wpływają. Kongres uchwala ustawy, prezydent może je zawetować, a Kongres w przypadku weta zwykłego może je odrzucić. Prezydent ma prawo za zgodą Senatu nominować sędziów, a Sąd Najwyższy może uchylić moc obowiązującą ustaw uchwalonych przez Kongres (Motyka 1998, s. 207).

Analizując Konstytucję Stanów Zjednoczonych Ameryki można wyróżnić zasadę podziału i równowagi władz w aspekcie organizacyjnym, personalnym oraz funkcjonalnym. W tym pierwszym odrzuca się polityczną odpowiedzialność egzekutywy przed parlamentem, a także możliwość rozwiązania parlamentu przez egzekutywę. W ujęciu personalnym podział władzy znamionuje całkowita niepołączalność stanowisk w parlamencie i w strukturach egzekutywy. W wymiarze funkcjonalnym następuje rozdzielenie funkcji i kompetencji. Pozbawia się nawet egzekutywę możliwości wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą (Domagała 1997, s. 64).

System monokratyczny jest również bardzo rozwinięty w państwach Ameryki Łacińskiej. Przykładem mogą być Chile, w którym prezydent jest jednocześnie szefem państwa i rządu. Samodzielnie, bez udziału parlamentu, powołuje rząd oraz nim kieruje. Ministrowie w jego rządzie pełnią rolę współpracowników w rządzeniu i administrowaniu państwem. Prezydent posiada inicjatywę ustawodawczą. W wielu ważnych kwestiach tylko on może z taką inicjatywą wystąpić. Może on również odmówić podpisania ustawy uchwalonej przez Kongres, który potrzebuje w takim przypadku 2/3 głosów aby odrzucić weto Prezydenta. Świadczy to więc o tym jak osłabiona jest pozycja parlamentu w tworzeniu prawa (Spyra 2005, s. 55-67).

3. PREZYDENCJALNY SYSTEM EGZEKUTYWY W FEDERACJI ROSYJSKIEJ

Natomiast system prezydencjalny wiąże się z prezydencko-parlamentarnym systemem rządów. Występuje on w bardzo wielu krajach min, we Francji, na Litwie i w Ukrainie (Banaszak 2012, s. 409).

Artykuł 110 Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 1993 roku reguluje, że władzę wykonawczą w Federacji Rosyjskiej sprawuje Rząd Federacji Rosyjskiej. Jednak to Prezydent Federacji Rosyjskiej skupia władzę w zakresie rządzenia i prawodawstwa. Urząd prezydenta w Rosji jest młodą instytucją prawnoustrojową. Został on wprowadzony ustawą z dnia 24.04.1991 r. o prezydencie Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej (Osiński 2000, s. 134). Główną przyczyną wprowadzenia tego urzędu było utworzenie silnego ośrodka władzy, zdolnego do odrodzenia państwowości rosyjskiej i przeciwstawienia się władzy centrum związkowego (Zieliński 2005, s. 56). Prezydent jest głową państwa i gwarantem konstytucji oraz strażnikiem suwerenności Rosji, jej niepodległości i integralności państwowej, praw i wolności człowieka i obywatela; natomiast rząd stanowi część składową władzy wykonawczej. Głowa państwa nie mieści się w ramach klasycznego trójpodziału władzy (Bożyk i Grzybowski 2012, s. 301).

Pozycja ustrojowa prezydenta jest uregulowana w artykułach 80-93 Konstytucji Rosji. Prezydent Federacji Rosyjskiej jest wybierany przez obywateli Federacji Rosyjskiej w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich i w głosowaniu tajnym. Na urząd Prezydenta Federacji Rosyjskiej może być wybrany obywatel Federacji Rosyjskiej mający co najmniej 35 lat i od co najmniej 10 lat stale zamieszkujący na terytorium Federacji Rosyjskiej. Ta sama osoba nie może piastować tego urzędu dłużej niż dwie kolejne kadencje.

Prezydent posiada bardzo duży zakres uprawnień. Do pierwszej grupy kompetencji możemy zaliczyć kompetencje względem Rządu oraz uprawnienia kreacyjne. I tak artykuł 83 wskazuje, że Prezydent:

powołuje za zgodą Dumy Państwowej Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej;
ma prawo przewodniczyć na posiedzeniach Rządu Federacji Rosyjskiej;
podejmuje decyzję w sprawie dymisji Rządu Federacji Rosyjskiej;
przedstawia Dumie Państwowej kandydata na stanowisko Prezesa Banku Centralnego Federacji Rosyjskiej;
składa w Dumie Państwowej wniosek o odwołanie ze stanowiska Prezesa Banku Centralnego Federacji Rosyjskiej;
na wniosek Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej powołuje na stanowisko i odwołuje ze stanowiska zastępców Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej oraz ministrów federalnych;
przedstawia Radzie Federacji kandydatów na stanowiska sędziów Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej, Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej, Naczelnego Sądu Arbitrażowego Federacji Rosyjskiej, jak również kandydata na stanowisko Prokuratora Generalnego Federacji Rosyjskiej; przedkłada Radzie Federacji wniosek o odwołanie ze stanowiska Prokuratora Generalnego Federacji Rosyjskiej; powołuje sędziów innych sądów federalnych;
tworzy i przewodniczy Radzie Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, której status określa ustawa federalna;
zatwierdza doktrynę wojskową Federacji Rosyjskiej;
tworzy Administrację Prezydenta Federacji Rosyjskiej;
powołuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Prezydenta Federacji Rosyjskiej;
powołuje i odwołuje najwyższe dowództwo Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej;
powołuje i odwołuje po konsultacji z właściwymi komitetami lub komisjami izb Zgromadzenia Federalnego przedstawicieli dyplomatycznych Federacji Rosyjskiej w państwach obcych oraz organizacjach międzynarodowych.

Do drugiej grupy zaliczymy uprawnienia wyborcze i prawodawcze. Zgodnie z art. 84 Konstytucji Rosji Prezydent Federacji Rosyjskiej:

zarządza wybory do Dumy Państwowej zgodnie z Konstytucją Federacji Rosyjskiej i ustawą federalną;
rozwiązuje Dumę Państwową w przypadkach i w trybie przewidzianych przez Konstytucję Federacji Rosyjskiej;
zarządza referendum w trybie określonym przez federalną ustawę konstytucyjną;
przedkłada projekty ustaw Dumie Państwowej;
podpisuje i ogłasza ustawy federalne;
zwraca się do Zgromadzenia Federalnego z dorocznymi orędziami o stanie państwa i podstawowych kierunkach wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa.

Artykuł. 90 ust. 1 Konstytucji Rosji uprawnia prezydenta jeszcze do wydawania dekretów i rozporządzeń.

W artykule 86 Konstytucji Rosji mamy wyliczone uprawnienia prezydenta związane z polityką zagraniczną. Głowa państwa:

kieruje polityką zagraniczną Federacji Rosyjskiej;
prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe Federacji Rosyjskiej;
podpisuje listy ratyfikacyjne;
przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych.

Prezydent posiada również jeszcze kompetencje wojskowe i obronne (art. 87, 88 Konstytucji Rosji).

Prezydent Federacji Rosyjskiej jest Najwyższym Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. W wypadku agresji przeciwko Federacji Rosyjskiej lub bezpośredniej groźby agresji Prezydent Federacji Rosyjskiej wprowadza na terytorium Federacji Rosyjskiej lub w jej poszczególnych częściach stan wojenny, niezwłocznie powiadamiając o tym Radę Federacji i Dumę Państwową.

Głowa państwa w okolicznościach i w trybie przewidzianych przez federalną ustawą konstytucyjną wprowadza na terytorium Federacji Rosyjskiej lub w jej poszczególnych częściach stan wyjątkowy, niezwłocznie powiadamiając o tym Radę Federacji i Dumę Państwową.

Do ostatniej grupy zaliczamy tradycyjne uprawnienia głowy państwa i tak zgodnie z artykułem 89 Konstytucji Rosji Prezydent Federacji Rosyjskiej:

rozstrzyga sprawy obywatelstwa Federacji Rosyjskiej i udzielenia azylu politycznego;
nadaje odznaczenia państwowe Federacji Rosyjskiej, tytuły honorowe Federacji Rosyjskiej, jak również wyższe stopnie wojskowe i wyższe tytuły specjalne;
stosuje prawo łaski.

Prezydent może zaprzestać wykonywania obowiązków przed upływem kadencji z powodu ustąpienia, trwałej i spowodowanej stanem zdrowia niezdolności do wykonywania obowiązków lub w przypadku złożenia z urzędu. W takich przypadkach wybory prezydenta powinny odbyć się nie później niż w ciągu trzech miesięcy od chwili zaprzestania pełnienia urzędu. Jeżeli prezydent nie jest w stanie pełnić swoich obowiązków, czasowo pełni je przewodniczący rządu. Pełniący obowiązki prezydenta nie ma jednak prawa: rozwiązania Dumy Państwowej, zarządzania referendum, zgłaszania propozycji poprawek i zmiany przepisów Konstytucji Federacji Rosyjskiej.

Prezydent może zostać złożony z urzędu przez Radę Federacji jedynie na podstawie wysuniętego przez Dumę Państwową oskarżenia o zdradę stanu lub popełnienie innego ciężkiego przestępstwa, potwierdzonego orzeczeniem Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej o wystąpieniu w działaniach Prezydenta Federacji Rosyjskiej znamion przestępstwa oraz orzeczeniem Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej o przestrzeganiu obowiązującego trybu wysunięcia oskarżenia. Uchwała Dumy Państwowej o wysunięciu oskarżenia oraz uchwała Rady Federacji o złożeniu prezydenta z urzędu winny być podjęte większością dwóch trzecich ogólnej liczby głosów w każdej z izb, z inicjatywy co najmniej jednej trzeciej deputowanych do Dumy Państwowej i przy zaopiniowaniu tego wniosku przez specjalną komisję powołaną przez Dumę Państwową. Uchwała Rady Federacji o złożeniu z urzędu Prezydenta Federacji Rosyjskiej powinna być podjęta nie później niż w ciągu trzech miesięcy po wysunięciu przez Dumę Państwową oskarżenia przeciwko prezydentowi. Jeśli w tym terminie Rada Federacji nie podejmie uchwały, oskarżenie wobec prezydenta uznaje się za oddalone (rozdział IV Konstytucji Rosji).

Pozycja ustrojowa Rządu Federacji Rosyjskiej została uregulowana w artykułach 110-117 Konstytucji Rosji. Rząd Federacji Rosyjskiej sprawuje władzę wykonawczą. Rząd Federacji Rosyjskiej składa się z Przewodniczącego Rządu, zastępców Przewodniczącego Rządu i ministrów federalnych.

Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej powołuje Prezydent Federacji Rosyjskiej za zgodą Dumy Państwowej. Wniosek w sprawie kandydata na Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej przedkładany jest nie później niż w ciągu dwóch tygodni od chwili objęcia urzędu przez nowo wybranego Prezydenta Federacji Rosyjskiej lub od chwili dymisji Rządu Federacji Rosyjskiej albo w ciągu tygodnia od dnia odrzucenia kandydatury przez Dumę Państwową. Duma Państwowa rozpatruje przedstawioną przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej kandydaturę na Przewodniczącego Rady Ministrów w ciągu tygodnia od dnia przedłożenia wniosku w sprawie kandydatury. Po trzykrotnym odrzuceniu przez Dumę Państwową przedstawionych kandydatur na stanowisko Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej, Prezydent Federacji Rosyjskiej powołuje Przewodniczącego Rządu Federacji Rosyjskiej, rozwiązuje Dumę Państwową i zarządza nowe wybory.

Rząd Federacji Rosyjskiej może podać się do dymisji, którą przyjmuje lub której nie przyjmuje Prezydent Federacji Rosyjskiej. Prezydent Federacji Rosyjskiej może zdymisjonować Rząd Federacji Rosyjskiej. Duma Państwowa może wyrazić Rządowi Federacji Rosyjskiej wotum nieufności. Uchwała o wyrażeniu wotum nieufności dla Rządu Federacji Rosyjskiej podejmowana jest większością głosów ogólnej liczby deputowanych do Dumy Państwowej. Po wyrażeniu przez Dumę Państwową wotum nieufności dla Rządu Federacji Rosyjskiej, Prezydent Federacji Rosyjskiej ma prawo zdymisjonować Rząd Federacji Rosyjskiej lub nie zgodzić się z decyzją Dumy Państwowej. W przypadku gdy Duma Państwowa w ciągu trzech miesięcy powtórnie wyrazi wotum nieufności Rządowi Federacji Rosyjskiej, Prezydent Federacji Rosyjskiej dymisjonuje Rząd Federacji Rosyjskiej albo rozwiązuje Dumę Państwową. Przewodniczący Rządu Federacji Rosyjskiej może zwrócić się do Dumy Państwowej z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania Rządowi Federacji Rosyjskiej. Jeśli Duma Państwowa odmówi udzielenia wotum zaufania, Prezydent w ciągu siedmiu dni dymisjonuje Rząd Federacji Rosyjskiej albo rozwiązuje Dumę Państwową i zarządza nowe wybory. Przewodniczący Rządu Federacji Rosyjskiej zgodnie z Konstytucją Federacji Rosyjskiej, ustawami federalnymi i dekretami Prezydenta Federacji Rosyjskiej określa podstawowe kierunki działalności Rządu Federacji Rosyjskiej i organizuje jego pracę.

Kompetencje Rządu Federacji Rosyjskiej zostały uregulowane w artykule 114 Konstytucji Rosji. Zgodnie z nim Rząd:

opracowuje i przedstawia Dumie Państwowej budżet federalny i zapewnia jego wykonanie;
przedkłada Dumie Państwowej sprawozdanie z wykonania budżetu federalnego;
zapewnia realizację w Federacji Rosyjskiej jednolitej polityki finansowej, kredytowej i pieniężnej;
zapewnia realizację w Federacji Rosyjskiej jednolitej polityki państwa w dziedzinie kultury, nauki, edukacji, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego i ekologii;
zarządza własnością federalną;
podejmuje działania w zakresie zapewnienia obrony kraju, bezpieczeństwa państwa oraz realizacji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej;
podejmuje działania w zakresie zapewnienia praworządności, praw i wolności obywateli, ochrony własności i porządku publicznego oraz zwalczania przestępczości;
realizuje inne kompetencje przyznane mu przez Konstytucję Federacji Rosyjskiej, ustawy federalne oraz dekrety Prezydenta Federacji Rosyjskiej (rozdział VI Konstytucji Rosji).

Jednym z ważniejszych kierunków działalności Rządu Federacji Rosyjskiej oraz federalnych organów władzy wykonawczej jest udział w postępowaniu ustawodawczym. Ustawodawca powierzył gabinetowi prowadzenie licznych spraw. Rząd Federacji Rosyjskiej zapewnia realizację jednolitej polityki finansowej, kredytowej, pieniężnej, jednolitej polityki państwa w dziedzinie kultury, nauki, edukacji, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego i ekologii. Zarządza własnością federalną. Podejmuje działania w zakresie zapewnienia obrony kraju, bezpieczeństwa państwa oraz realizacji polityki zagranicznej Rosji. Rząd federalny stoi na straży zapewnienia praworządności, praw i wolności obywateli, ochrony własności i porządku publicznego oraz zwalczania przestępczości. (Zaleśny 2010, s. 39).

W Rosji historia podziału władzy nie jest zbyt długa. Zasada ta została wyrażona w Deklaracji o suwerenności państwowej Federacji Rosyjskiej z 12 czerwca 1990 roku. Władza ustawodawcza, sądownicza i wykonawcza jest w niej rozdzielona, co jest ważną zasadą funkcjonowania państwa prawnego.

Zasada podziału władzy uzyskała konstytucyjną rangę w 1992 roku. Art 3 Konstytucji Rosji stanowi, że system władzy państwowej jest oparty na zasadzie podziału władz ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Zasada ta została wyrażona w art. 10 Konstytucji Rosji.

W Rosji natomiast poszczególne władze nie są wobec siebie równoważne. Prezydent odgrywa bowiem rolę dominującą. Władza głowy państwa została oddzielona i wyniesiona nad władzę podzielną na legislatywę, egzekutywę i judykatywę. Prezydent dominuje w państwowym procesie decyzyjnym. Jest on gwarantem harmonijnego funkcjonowania i współdziałania organów władzy państwowej.

Konstytucja Federacji Rosyjskiej wykazuje duże podobieństwo do konstytucji innych państw komunistycznych a nawet do ustawy zasadniczej USA. Recepcję systemu amerykańskiego stanowi rozbudowany model prezydencki, instytucja poprawek do konstytucji, wiele poprawek do konstytucji (Bosiacki i Izdebski 2013, s. 300) oraz horyzontalny i wertykalny podział władzy związany z federacyjną strukturą państwa. Konstrukcji ustrojowej tego organu władzy państwowej nie da się zestawić z żadną z występujących w innych państwach. Prezydent skupia władzę w zakresie rządzenia, ale także stanowienia prawa (Osiński 2000, s. 134).

4. UWAGI KOŃCOWE

System sprawowania władzy często jest warunkowany doświadczeniami historycznymi. Model piastowania władzy w USA formował się pod wpływem doświadczeń z czasów istnienia kolonii angielskich oraz podlegał transformacji w wyniku nowo nabywanych doświadczeń. Instytucja prezydenta zrywała z monarchicznym modelem władzy. Odtąd urząd głowy państwa nie był dziedziczony. Najważniejsza osoba w państwie była powoływana w drodze demokratycznych wyborów. Doświadczenia historyczne pokazały, że państwo federalne w którym występują częste sprzeczne interesy, musi posiadać silną władzę centralną, niezależną od władz stanowych, w celu realizacji dobra wspólnego. Zdecydowano się więc na ustrój republikański, ponieważ system monarchiczny miał już ukształtowaną negatywną konotację (Kruk, Trzciński i Wawrzyniak 2002, s. 308, 312-314).

Z drugiej strony państwo takie jak Rosja, która jest dziedzicem totalitarnych praktyk ustrojowych, w którym nie została wykształcona demokratyczna kultura polityczna i prawna mocno oddziałują europejskie organizacje międzynarodowe, a w szczególności Rada Europy. Należy zauważyć, że Rada Europy, decydując się na rozwijanie swej działalności w Europie Środkowej i Wschodniej, nie uniknęła ryzyka jakim było zbyt wczesne przyjęcie niektórych państw – w tym właśnie omawianej Rosji. Pojawił się dylemat, czy przyjmować w szereg organizacji państwa, które w momencie akcesji nie spełniają standardów demokratycznych, a następnie, gdy już zostaną członkami Rady Europy, stymulować w nich działania sprzyjające postępowi demokracji.

Wpływ Rady Europy zaakcentował się w szczególności podczas prac nad Konstytucją Rosji oraz w czasie absorbowania nowych rozwiązań ustawodawczych, przede wszystkim tych kodeksowych. Przyczyniło to się do rozwoju ochrony praw człowieka oraz praw politycznych obywateli Rosji (Gdulewicz, Orłowski i Patyra 2015, s. 157-160).

BIBLIOGRAFIA

Akty Prawne:

Konstytucja Federacji Rosyjskiej przyjęta w ogólnonarodowym referendum w dniu 12 grudnia 1993 roku, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rosja-r0.html, (dostęp: 10.02.2022).

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z dnia 17.09.1787 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/usa.html, (dostęp: 10.02.2022).

Literatura:

Antoszewski A., Herbut R.

2001 Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk.

Banaszak B.

2012 Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Warszawa.

Banaszak B.

2017 Prawo Konstytucyjne, Warszawa.

Bożyk S., Grzybowski M.

2012 Systemy Ustrojowe państw współczesnych, Białystok.

Bosacki A., Izdebski H.

2013 Konstytucjonalizm Rosyjski, Kraków.

Domagała M.

1997 Konstytucyjne systemy rządów, Warszawa.

Garlicki L.

2014 Polskie prawo konstytucyjne, zarys wykładu, Warszawa.

Gdulewicz E., Orłowski W., Patyra S.

2015 25 lat transformacji ustrojowej w Polsce i Europie Wschodniej, Lublin.

Maciejewski T.

2015 Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa.

Motyka K.

1998 Konstytucjonalizm we współczesnym świecie, Lubin.

Kruk M., Trzciński M.J., Wawrzyniak J.

2002 Prace dedykowane Profesorowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, Konstytucja i władza we współczesnym świecie, Warszawa.

Osiński J.

2000 Prezydent w państwach współczesnych, Warszawa.

Pułło A.

1997 System konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Warszawa.

Sarnecki P.

2013 Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków.

Spyra J.

2005 System Konstytucyjny Chile, Warszawa.

Zaleśny J.

2010 Rządowa inicjatywa ustawodawcza jako instrument planowania ustawodawczego w Federacji Rosyjskiej, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, nr 2-3.

Zieliński E.

2005 System Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej, Warszawa.