Zasada społecznej gospodarki rynkowej, prawo własności i granice interesu publicznego. Rozważania z pogranicza filozofii prawa i publicznego prawa gospodarczego.

OPRACOWANIE EKSPERCKIE ZREALIZOAWANE ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI – CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO PROGRAMU ORGANIZACJI OBYWATELSKICH PROO NA LATA 2018 – 2030. 

Celem niniejszej pracy jest dokonanie dogłębnej refleksji nad zasadą społecznej gospodarki rynkowej w perspektywie wolności gospodarczej, ukazując tym samym złożone powiązania między tymi dwoma koncepcjami. Praca skoncentruje się na badaniu filozoficznych ale także i normatywnych fundamentów społecznej gospodarki rynkowej oraz analizie prawnego kontekstu, w którym ta zasada funkcjonuje. 

Wolność gospodarcza jest nieodłącznym elementem społecznej gospodarki rynkowej. Polega ona na zagwarantowaniu jednostkom i przedsiębiorstwom swobody w prowadzeniu działalności gospodarczej, wyborze rynków, nabywaniu i zbywaniu dóbr oraz samodzielnym podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Jednakże może być ona ograniczona. 

Autor pracy, kierując się tezą, zgodnie z którą do elementów wolności gospodarczej należy własność prywatna, formułuje problem badawczy w formie następującego pytania : Czy, na gruncie polskiego prawa, zasada społecznej gospodarki rynkowej utrwala prawo własności, przez co możemy rozumieć pojęcie prawa własności i wolności gospodarczej jako ontologicznie mogące zaistnieć jedynie w relacji z mechanizmami publiczno-prawnymi, czy też je ogranicza, przyjmując prędzej stanowisko, że własność sama w sobie nie jest prawnie niczym ograniczona na gruncie zasad ustrojowych (liberalizm gospodarczy, libertarianizm)? Autorka konstatuje, że zgodnie z klauzulą generalną interesu publicznego, w ramach społecznej gospodarki rynkowej, istnieje przewaga interesu publicznego nad libertariańskim  rozumieniem własności.  

W polskim ładzie aksjonormatywnym, istnieje konieczność podporządkowania się temu zrównoważonemu podejściu, które uwzględnia zarówno prawa jednostek do własności, jak i potrzebę ochrony i promocji interesu publicznego. Odpowiedź na pytanie ma na celu przybliżyć ład aksjonormatywny i socjoekonomiczny Rzeczpospolitej Polskiej po 1989 roku, kiedy to definitywnie zrezygnowano z mechanizmów gospodarki nakazowo-rozdzielczej, otwierając gospodarkę, jednakże pod pewnymi warunkami. 

Przechodząc do meritum, społeczna gospodarka rynkowa jest koncepcją, która łączy zalety rynku i równowagę społeczną. Zasada ta zakłada istnienie stabilnego systemu ekonomicznego, opartego na konkurencji, wolnym dostępie do rynku oraz poszanowaniu zasad etycznych. Należy wskazać, ze zdaniem Z. Witkowskiego, zasada społecznej gospodarki rynkowej stanowi podstawę ustroju gospodarczego III Rzeczypospolitej, analogicznie do zapisu art. 20 ustawy zasadniczej. Omawiany przepis wskazuje, że społeczna gospodarka rynkowa oparta jest na : wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej, oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych.

Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej, która znalazła swoje miejsce w polskim konstytucjonalizmie, wywodzi się z nauki społecznej Kościoła katolickiego. Jej pierwotne podstawy teoretyczne zostały rozwinięte przez Alfreda Müllera-Armacka, zaś praktyczną implementację wprowadził Ludwig Erhard, kanclerz i minister gospodarki w rządzie RFN. Społeczna gospodarka rynkowa harmonizuje elementy liberalizmu gospodarczego i państwa opiekuńczego, unikając dominacji jednego z tych aspektów. Jej obecność w Konstytucji RP świadczy o odrzuceniu całkowicie liberalnego modelu gospodarki. Rzeczpospolita Polska dąży do bycia państwem o orientacji społecznej, które łączy inicjatywę gospodarczą z postępem społecznym. Celem społecznej gospodarki rynkowej jest zapewnienie jednostce i organizacjom społecznym godnego rozwoju, uwzględniającego ich potrzeby i prawa.  

W Konstytucji znaleźć można liczne przepisy łagodzące mechanizmy gospodarki rynkowej. Przykładem jest zasada ochrony pracy (art. 24) oraz zagwarantowane wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 65–76). Te przepisy stanowią fundament dla funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej, zapewniając ochronę interesów pracowników oraz przywiązanie do wartości społecznych. Społeczna gospodarka rynkowa, będąc wytworem nauki społecznej Kościoła katolickiego i przyjętą przez polski konstytucjonalizm, stanowi złożone połączenie teorii i praktyki. . Oznacza to, że jednostki i podmioty gospodarcze muszą działać w granicach określonych przez przepisy prawa, które mają na celu ochronę i promocję interesu publicznego. Ograniczenia w zakresie działalności gospodarczej i prawa własności, wprowadzane na podstawie ustaw i zgodnie z zasadą proporcjonalności, służą zapewnieniu równowagi między swobodą działalności a osiągnięciem celów społecznych.

Z art. 22 Konstytucji RP wynika, że ograniczenia wolności działalności gospodarczej muszą spełniać zarówno przesłanki formalne, jak i materialne. Z punktu widzenia przesłanki formalnej, ograniczenia tej wolności mogą być wprowadzane wyłącznie w drodze ustawy. Takie ustawowe ograniczenia posiadają szczególną wartość polityczną i prawowitość. Ograniczenia te mogą być wprowadzane jedynie przez parlament, który jest organem reprezentującym naród, składającym się z posłów i senatorów. Ważnym wnioskiem płynącym z art. 22 jest zatem zakaz ograniczania wolności działalności gospodarczej poprzez akty podustawowe, takie jak rozporządzenia, akty prawa miejscowego czy akty prawa wewnętrznego 

Taka formalna przesłanka ograniczenia wolności działalności gospodarczej ma istotne znaczenie, ponieważ wyłącza możliwość arbitralnego wprowadzania ograniczeń przez inne organy administracyjne czy lokalne władze. W ten sposób zapewniona jest ochrona przed nadużyciami w zakresie regulacji działalności gospodarczej. Jednocześnie, oprócz przesłanki formalnej, istnieje również przesłanka materialna, która odnosi się do konieczności uzasadnienia ograniczeń w interesie publicznym. Ograniczenia wolności działalności gospodarczej muszą być uzasadnione i niezbędne w kontekście osiągnięcia celów związanych z interesem społecznym. 

Takie ograniczenia muszą być proporcjonalne i zgodne z zasadą praworządności. Wynika z tego, że konstytucyjne przepisy dotyczące ograniczenia wolności działalności gospodarczej mają na celu zapewnienie równowagi między swobodą działalności a potrzebami społecznymi. Parlament, jako organ przedstawicielski, ma odpowiedzialność za ustalanie granic i zakresu tych ograniczeń, uwzględniając interes publiczny i przestrzegając praw jednostki. W ten sposób, formalna i materialna przesłanka ograniczenia wolności działalności gospodarczej, wynikające z art. 22 Konstytucji RP, stanowią podstawę dla stabilnego i odpowiedzialnego regulowania sfery gospodarczej, z poszanowaniem zarówno wolności jednostki, jak i potrzeb społecznych.

Interes publiczny, zgodnie z Encyklopedią Administracji Publicznej odwołuje się do wartości wspólnych dla całego społeczeństwa, takich jak sprawiedliwość, wolność, bezpieczeństwo, ochrona środowiska czy prawa człowieka. Stanowi fundament demokratycznego państwa, uwzględniając zobiektywizowane potrzeby ogółu społeczeństwa i lokalnych społeczności. W kontekście społecznej gospodarki rynkowej, interes publiczny przeważa nad libertarianizmem i indywidualistycznym rozumieniem własności. Istnieje wiele koncepcji na rozumienie terminu ,,interes publiczny”. 

Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 marca 2006 r, prywatność może być ograniczana w celu ochrony dobra wspólnego, ale takie ingerencje muszą być dokonywane w sposób ostrożny i wyważony, uwzględniając równorzędność dobra wspólnego i interesu indywidualnego. Istnieją pewne prawa, takie jak prawo do prywatności, które są chronione konstytucyjnie, a ich ograniczenia mogą być wprowadzane jedynie w celu dobra wspólnego. Niemniej jednak, dobro wspólne nie zawsze przeważa nad interesem indywidualnym, a zasada nadrzędności interesu ogólnego nad interesem indywidualnym nie może być mechanicznie i sztywno interpretowana. 

Z kolei wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1993 r., podkreśla, że w państwie prawa nie ma miejsca dla absolutnego dominowania interesu ogólnego nad interesem indywidualnym. Organ działający ma obowiązek wskazać konkretny interes ogólny (publiczny) i udowodnić, że jest on na tyle ważny i znaczący, że uzasadnia ograniczenie indywidualnych uprawnień obywateli. Istnienie tego interesu, jego znaczenie oraz przesłanki, które powodują konieczność uprzywilejowania interesu publicznego nad indywidualnym, muszą być poddane szczegółowej kontroli instancyjnej i sądowej. 

W szczególności, gdy chodzi o ograniczenie lub odebranie określonego przez Konstytucję RP prawa własności, konieczne jest udowodnienie istnienia interesu publicznego. Oba wyroki podkreślają znaczenie wnikliwej kontroli i analizy instancyjnej oraz sądowej w celu ustalenia istnienia i znaczenia interesu publicznego, który wymaga ograniczenia praw indywidualnych. Ochrona praw jednostki oraz równoważenie interesów indywidualnych i ogólnych są istotnymi elementami w kontekście działań organów publicznych, które muszą przedstawiać jasne i przekonujące uzasadnienie dla ingerencji w interesy indywidualne, w oparciu o dobro wspólne. 

Zdaniem autorki, trzeba jednak uznać za najbardziej adekwatną teorię wyrównywania i harmonizowania interesu publicznego nad prywatnym. W ten sposób,  możemy w jakikolwiek sposób zagwarantować interes indywidualny w codziennych, bieżących sprawach, udowadniając równocześnie radykałom zarówno socjalistycznym bądź i libertariańskim, że możliwe jest harmonizowanie człowieka i społeczeństwa – a to właśnie stanowi paradygmat funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej i polskiego modelu na implementację tej zasady do krajowego porządku prawnego RP.  Przy podejmowaniu decyzji o ograniczeniu prawa własności i wolności gospodarczej w imię interesu publicznego, konieczne jest przestrzeganie zasad ostrożności, wyważenia i należytej oceny racji przemawiających za takimi ingerencjami. W takiej sytuacji dochodzi do spotkania dwóch równorzędnych wartości – interesu publicznego i interesu indywidualnego. Istotne jest, aby takie ograniczenia były dokonywane w sposób staranny, uwzględniając potrzeby społeczne, przy zachowaniu poszanowania dla prywatności jednostki i jej uprawnień. 

Odpowiedzieć tym samym należy na problem badawczy następująco: publicznoprawne ograniczenia prawa własności w wymiarze konstytucyjnej zasady społecznej gospodarki rynkowej istnieją, lecz wyraźnie przesądzają o przyjęciu koncepcji, że własność prywatna, a co za tym idzie wolność gospodarcza realizuje się w określonej harmonii pomiędzy ładem indywidualnym a ładem społecznym. Ograniczenie prawa własności jest bowiem możliwe, lecz tylko przez wyraźną wyższą konieczność, ustawodawca zaś pozostawił sobie taki mechanizm zarówno normatywny (art. 22 Konstytucji RP i ogólne normy prawa publicznego, w tym prawa publicznego gospodarczego), jak również i filozoficzno-prawne, aksjologiczne i polityczne, formułując zasadę społecznej gospodarki rynkowej, zaadaptowanej do systemu prawnego na tyle, że jest konieczny wgląd w tę zasadę na gruncie stosowania reguł systemowych i aksjologicznych w wykładni prawa. 

BIBLIOGRAFIA

LITERATURA PRZEDMIOTU 

1. Z. Witkowski, Zasada społecznej gospodarki rynkowej jako podstawa ustroju gospodarczego Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej – wolność działalności gospodarczej, Studia Iuridica Toruniensa, Przemiany Polskiego Prawa, Tom Drugi pod red. E. Kustry, Toruń 2022, s. 7 – 14. 
2. K. Prokop, Konstytucyjne aspekty regulacji ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, repozytorium UWB, Białystok 2009, s. 326 – 341.
3. E. Komierzyńska, M. Zdyb, Klauzula interesu publicznego w działaniach administracji publicznej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska,  sectio G, Ius, 2016, nr 2(63), Lublin 2016, s. 90 – 96. 

NETOGRAFIA 

1. Hasło : ,,interes publiczny” (w:), Encyklopedia Administracji publicznej,, dostęp internetowy: encyklopediaap.uw.edu.pl/index.php/Interes_publiczny (dostęp z dnia 10.07.2023). 

ORZECZNICTWO 

1. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1993 r., III ARN 49/93.
2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 marca 2006 r., K 17/05.